ادبیات پارسی

  پاسخ خودآزمایی ادبیات فارسی 1 پیش دانشگاهی – ( قافیه و عروض خودآزمایی درس 1 :  ص 7
1- در کدام مورد « و » ،« ي » صامت به شمار مي رود؟ آهو، وقت ، بود ، کوه ، نيست ، فارسي ، يا د، ناورد                       پاسخ : وقت  ، ياد ، ناورد2- صامت ها و مصوت های زبان فارسی چند تا است ؟29 صامت و 6 مصوت .3 - هر يک از کلمات زير چند واج دارد؟ خواستن ، ژنده ، ،سلسله ، محوخواستن --> / خ / ا / س / ت /-ََ / ن       ( 6 واج ) ژنده --> / ژ /-ِِ / ن / د /-ِ /        ( 5 واج ) سلسله --> / س /-ِ / ل / س /-ِ / ل /-ِِ /       ( 7 واج ) محو --> / م / -َ / ح / و /       ( 4واج ) خود آزمايي درس دوم : ص15 ، 16 ، 17 الف- در هر يك از ابيات زير ، واژه هاي قافيه و حرف يا حروف قافيه را مشخص كنيد كه قافيه طبق قاعده ي « 1 » يا  « 2 » است . منم كه ديده به ديدار دوست كردم باز                  چه شكر گويمت ، اي كارساز بنده نواز واژه قافيه : باز ، بنده نواز                                     حروف قافيه : آز، طیق قاعده «2» ( مصوت + صامت ) اي صبا گر بگذري بر ساحل رود ارس                    بوسه زن بر خاك آن وادي و مشكين كن نفس واژه قافيه : ارس ، نفس                                       حروف قافيه : -َ س ، طبق قاعده «2» ( مصوت +صامت) يار بد مار است همين بگريز از او                            تا نريزد بر تو زهر آن زشت خو واژه قافيه : او ، زشت خو                                   حروف قافيه :« و » به تنهایی ، طیق قاعده « 1 ». هر يكي ديوار اگر باشد جدا                                   سقف چون باشد معلق بر هوا واژه قافيه : جدا ، هوا                                        حروف قافيه : « ا » به تنهایی ، طیق قاعده «1». ما را همه شب نمي برد خواب                                 اي خفته ي روزگار در ياب واژه قافيه : خواب ، درياب                                حروف قافيه : اب  ، طبق قاعده «2» (مصوت + صامت ) نه بيگانه تيمار خوردش نه دوست                            چو چنگش رگ و استخوان ماند و پوست واژه قافيه : دوست ، پوست                             حروف قافيه : وست ، طیق قاعده «2»( مصوت + صامت + صامت ) من از ابر بينم همي باد و نم                                     ندانم كه نرگس چرا شد دژم واژه قافيه : نم ، دژم                                       حروف قافيه : -َ م ، طبق قاعده«2» ( مصوت + صامت ) مكن شهريارا دل ما نژند                                          مياور به جان من و خود گزند واژه قافيه : نژند ، گزند                                    حروف قافيه : -َند ، طبق قاعده «2» ( مصوت + صامت + صامت ) ب) در هر يک از ابيات زير:                                                                                                     1- رديف را مشخص کنيد ( اگر دارد ).  2- واژه ها و حروف يا حرف قافيه را تعيين کنيد. 3- حرف يا حروف الحاقي را مشخص کنيد. ( اگر دارد ).  4- حرف يا حروف اصلي قافيه را مشخص کنيد.     - اي نسيم سحر آرامگه يار کجاست؟                منزل آن مه عاشق کش عيار کجاست؟ رديف : کجاست                                        حروف الحاقي : ندارد                          واژه هاي قافيه : يار و عيار حروف اصلي : ار ( طبق قاعده ي 2 )           حروف قافيه : ار - سرشك هوا بر زمين شد گوا                           به نزديك خورشيد فرمانروا واژه قافيه : گوا ، فرمانروا         رديف : ندارد        حروف اصلي : ا ( قاعده 1 )              الحاقي : ندارد - كاشكي جز تو كسي داشتمي                           يا به تو دسترسي داشتمي واژه قافيه : كسي ، دسترسي           رديف : داشتمي ،                    حروف اصلي : -َس( طیق قاعده 2 )        حروف قافيه : -َس + ي                  الحاقي : ي                           - مرا پرسي که چوني؟ چونم اي دل                 جگر، پر درد و دل پر خونم اي دل رديف : اي دل                           حروف الحاقي : َ م                    واژه هاي قافيه : چونم , خونم حروف اصلي : ون ( طبق قاعده ي 2 )              حروف قافيه : ون + َ م   - چندان که گفتم غم با طبيبان                          درمان نکردند مسکين غريبان رديف : ندارد            حروف الحاقي : ان             واژه هاي قافيه : طبيبان، غريبان حروف اصلي : يب ( طبق قاعده 2 )                     حروف قافيه : يب + ان -  خاک دل آن روز که می بیختند                   شبنمی از عشق بر آن ریختند واژه قافيه : مي بيختند ، ريختند              رديف : ندارد        حروف اصلي : يخت(طبق قاعده 2 ) حروف قافيه : يخت + ند                 الحاقي : ند - زدودیده خون فشانم ، زغمت شب جدایی        چه کنم که هست این ها گل باغ آشنایی    واژه قافيه : جدايي ، آشنايي          رديف : ندارد                             حروف اصلي : ا ( طبق قاعده 1 ) حروف قافيه : ا + يي                       الحاقي : يي                      - بنمای رخ که باغ و گلستانم آرزوست                  بگشای لب که قتد فراوانم آرزوست   واژه قافيه : گلستانم ، فراوانم         رديف : آرزوست ، آرزوست                  حروف اصلي : ان    حروف قافيه : ان + م                  الحاقي : -َ م ( طبق قاعده 2 )  - آتش قهر برافروخته اند                                      خانمان ضعفا سوخته اند  واژه قافيه : بر افروخته اند ، سوخته اند             رديف : ندارد      حروف اصلي : وخت ( طیق قاعده 2 ) حروف قافيه : وخت +  ه اند                          الحاقي : ه +  اند - گر مستمند و با دل غمگینم                              خیره مکن ملامت چندینم   واژه قافيه : غمگينم ، چندينم                       رديف : ندارد          حروف اصلي : ين( طبق قاعده 2 ) حروف قافيه : ين + _َ م                                الحاقي : -َ م - نشاط جوانی زپیران مجوی                          که آب روان باز ناید به جوی   واژه قافيه : مجوي ، جوي                            رديف : ندارد                     حروف اصلي : و( طبق قاعده 1 ) الحاقي : ي                                                     حروف قافيه :  و + ي - ما به روی دوستان از بوستان آسوده ایم       گر بهار آید و گر باد خزان ، آسوده ایم   واژه قافيه : بوستان ، خزان                           رديف : آسوده ايم ،                 حروف اصلي : ان ( طبق قاعده (2)              الحاقي : ندارد                                           حروف قاقیه : ان                                            - آن دل که به زلف یار بستیمش                     هرچند گسست باز پیوستیمش   واژه قافيه : بستيمش ، پيوستيمش                 رديف : ندارد                      حروف اصلي : -َ ست ( طیق قاعده 2 )        الحاقی : یمَش                                          حروف قافيه : -َ ست + يمش                    - دیده دریا کنم و صبر به صحرا فکنم               و اندرین کار دل خویش به دریا فکنم   واژه قافيه : صحرا ، دريا                          رديف : فكنم ،                حروف اصلي : ا (طیق قاعده 1 )             الحاقی : ندارد                                      حروف قافيه : ا                                    - ما درس سحر در ره می خانه نهادیم                    محصول دعا در ره جانانه نهادیم     واژه قافيه : مي خانه ، جانانه           رديف : نهاديم ،                     حروف اصلي : ان (طبق قاعده 2 )            الحاقي : ه                                    حروف قافيه : ان + -ِ              ج ) با توجه به تبصره ها، عيوب قافيه را در ابيات زير مشخص کنيد: – - هر آن کس که بر دزد رحمت کند                به بازوي خود کاروان مي زند « کند، مي زند » واژه هاي قافيه اند و « ُ ن ، َ ن » حروف اصلي قافيه اند. عيب قافيه : تفاوت در مصوت هاي  کوتاه است، اما بنا بر تبصره 3 عيب قافيه به خاطر اضافه شدن حروف الحاقي « َ د » بر طرف شده است.  - اگر تو فارغی از حال دوستان یارا                      فراغت از تو میسر نمی شود ما را  واژه هاي قافيه : يارا ، را                                    حرف قافيه : آ -  کنون با خرد باید انباز گشت                              که فردا نماند ره باز گشت   بر اساس تبصره 7که گاه حروف قافیه در بیش از یک واژه قرار دارد. واژه قافیه : انباز گشت وبازگشت حروف قافيه : -َ شت -  چنان در قید مهرت پای بندم                            که گویی آهویی سر در کمندم واژه قافيه : پايبندم ، كمندم       حروف اصلي : -َ ند ( قاعده 2 )      حروف قافيه : -َ ند + -َ م -  بگفتا که این مرد بد می کند                              نه با من که با نفس خود می کند  واژه هاي قافيه : « بد ، خود » قافيه با توجه به تلفظ امروزي واژه خود « خُد » درست نيست زيرا در مصوت هاي كوتاه اختلاف است و واژه هاي قافيه ، حرف يا حروف الحاقي هم ندارند . -که گر آفتاب است يک ذره نيست                  وگر هفت درياست يک قطره نيست ذره و قطره واژه هاي قافيه اند و ه در حکم الحاقي و «  َ ر ، َ ط ر» حروف اصلي قافيه اند. قافيه غلط است زيرا حروف اصلي يکسان نيستند. طبق تبصره 2 ص 9 – تلفظ واژه قافيه : زررِ ، قطرِ      « ه » در حكم الحاقي -  در این زمانه بتی نیست از تو نیکوتر                 نه بر تو برشمنی از رهیت مشفق تر  چون نيكو با مشفق قافيه نمي شود ، پسوند « تر » را قافيه به حساب مي آوريم . چون پسوند « تر « عينا تكرار شده است و معني هر دو مورد يكسان است ، قافيه غلط است . -  دنیا نیرزد آن که پریشان کنی دلی                 زنهار بد مکن که نکرده است عاقلی گر من سخن درشت نگویم تو نشنوی                بی جهد از آینه نبرد زنگ ، صیقلی  واژه هاي قافيه : « دلي ، عاقلي ، صيقلي » است . « ي » در پايان واژه ها الحاقي به حساب مي آيد . حروف اصلي قافيه به ترتيب : « -ِ ل ، -ِ ل ، -َ ل » مي باشد . عيب اختلاف مصوت ، بنا به تبصره 3 ص 9 ، با آمدن حرف الحاقي « ي » بر طرف شده است . د ) قافيه را در اين شعر نو مشخص كنيد . واژه هاي قافيه : « ماندگاري ، آري »             حروف اصلي : ار                          الحاقی : ی ه) در شعر زير واژه  قافيه را پيدا کنيد و مشخص کنيد آيا حروف قافيه طبق قاعده ي (1) يا ( 2 ) است؟ - بخوان اي هم سفر با من / ره تاريک با پاهاي من پيکار دارد / به مردم زير پايم راه را با آب آلوده / به سنگ آکنده و دشوار دارد / به چشم پا ولي من راه خود را مي سپارم / جهان تا جنبشي دارد رود هر کس به ره خود /  عقاب پير هم غرق است و مست اندر نگاه خود - مصراع 2، 4 « پيكار ، دشوار » هم قافيه است .       واژه هاي قافيه : پيکار و دشوار        حرف اصلي : ار،طبق قاعده ( 2 )- مصراع 6 و 7 « راه ، نگاه »هم قافيه است         واژه هاي قافيه : راه و نگاه           حروف اصلي : اه ، طبق قاعده( 2 ) - مصراع 1 و 10 « با ، رها » هم قافيه است .      حروف اصلي : آ، طبق قاعده : (1) خودآزمايي درس سوم : ص 28 1-  « ا» ، « و» ، « ی » باید حرف چندم هجا باشند تا به صورت مصوت بلند تلفظ گردند و دو حرف حساب شوند ؟ بايد  حرف دوم هجا باشد . 2- واژه های زیر را با خط عروضی بنویسید و مرز هر کدام از واژه ها را که بیش از یک هجادارد مشخص کنید . خویشتن ( خيش « خي + ش » + تن ) – بنفشِ ( ب + نف + شِ ) – ملامت ( م + لا + مت ) – فايدِه ( فا + ي + دِ ) /  التماس ( ال + تِ + ماس « ما + س » ) / خُد – سفينِ ( س + في + نِ ) – چُ – چُن / مسامحِ ( مُ + سا + مِ + حِ ) / دققت ( دق + قت ) / پشتوانِ ( پش + تِ + وا + نِ )/ معللم ( مُ + عل + لم ) / خاري ( خا + ري ) زللت ( زل + لت ) / مجموعِ ( مج + مو + عِ ) / روزنِ ( رو + ز + نِ ) / خاستن ( خاس « خا + س » + تن ) / مُعذذن ( مُ + عذ + ذن ) / شددت ( شد + دت ) /  تبسسم ( ت + بس + سم ) / كاشتِ ( كاش « كا + ش » + تِ ) / راهوار ( راه ‌« را + ه » + وار « وا + ر » ) 3- واژه های زیر را ابتدا درست بخوانید و با خط عروضی بنویسید سپس مرز هجاها را مشخص کنید وزیرهرهجا علامت آن را بگذارید . سر / دل / ره - گ _ ذر ) /  ما / روز ( رو + ز ) / سر+و/ ( سر + شار « شا + ر » ) /  ( ك + وير« وي + ر » ) /    ( گُ + لس + تا ) / ( ت + نا  + سا / ( ت + نا + سا + ني /  دو ( عدد ) /  دو ( فعل امر ) / نيست « ني + ست »/       ( دي + دار « دا + ر » ) /  ( هس + تي ) / ( رن + گ ) /شب/  سو /  ( سو + د ) / ( سا خـت « سا خ + ت » ) /  دژ – درد « در + د » /  ( دو + ست ) /    ( چش + م ) ( كا + ش ) / كاش + ت ) /  ( و + فا ) / ( با + م + دا + د ) /  ( ف + ضا ) / ( رن + ج )/ ( قا + صد ) / ( ط + را + وت ) /   ( ني + رو + من + د ) / ( خا + مو + ش ) /  ( ن + دا ) /  ( با + غ ) / ( آ + سا ) / ( را + ي + گا ) /  ( را + ي + گا + ني ) 4- واژه های غیر ساده ی زیر را یک بار با حذف همزه وباردیگربدون حذف همزه بخوانید وبا خط عروضی بنویسید. دل آرزده ، عافبت اندیش ، خوش آواز ، پلنگ افکن ، بادآورده ، خوش اندام ، دانش آموز، دل افسرده ، شمع آجین با حذف حمزه بدون حذف حمزه د u  / لا - / زر -  / د u                                     دل - / آ - / زر - / د u عا - / ق u / ب u / تن - / دی - / ش u   عا - / ق u / بت - / ان - / دی - / ش u خ u / شا - / وا - / ز u خش - / آ - / وا - / ز u پ u/ لن - / گف - / کن - پ u / لن - / اف - / کن - با - / دا - / ور - / د u با - / د u / آ - / ور - / د u خ u/ شن - / دا - / م u خش - / ان - / دا - / م u دا - / ن  / uشا - / مو - / ز u دا - / نش - / آ - / مو - / ز u د u / لف - / سر - / د u دل - / اف - / سر / د u شم - / عا - / جی - شم - / ع u / آ - / جی - 5- ابیات زیر را درست بخوانید وبا خط عروضی بنویسید سپس مرزهجاهارامشخص کنیدوزیرهرهجا آن علامت بگذارید. - هم قصه ی نانموده دانی                              هم نامه ی نانوشته خوانی هم - قِص - صِ u یِ u نا - نِ u مو - دِ u دا - نی - مستفعلُ / فاعلاتُ / فع لُن   هم - نا - مِ u یِ u نا - نِ u وِش - تِ u خا - نی - - اگرکاری کنی مزدی ستانی                       چو بی کاری ، یقین بی مزد مانی ا u گر - کا - ری - کُ u نی - مُز - دی - س u تا - نی - مفاعيلن / مفاعيلن / فعولن چُ u بی - کا - ری - یَ u قین - بی - مُز - د u ما     - نی -   - آینه ار نقش تو بنمود راست                                خود شکن آیینه شکستن خطاست آ - یِ u نِ u ار - نق - ش u تُ u بِن - مو - د u راست - مفتعلن / مفتعلن / فاعلن   خُد - شِ u کَ u نا - یی - نِ u شِ u کَس - تَن - خَ     u طاست - - خدایا به خواری مران از درم                               که صورت نبندد دری دیگرم خُ u دا - یا - بِ u خا - ری - مَ u را - نَز - دَ u رم - فعولن / فعولن / فعولن / فَعَل   کِ u صو - رت - نَ u بَن - دد - دَ u ری - دی - گَ     u رم - - ای باد بامدادی خوش می روی به شادی                پیوند روح کردی پیغام دوست دادی ای - با - دِ u با - و u دا - دی - خُش - می - رَ u وی - بِ u شا - دی - مستفعلن / فعولن/  مستفعلن / فعولن     پی - ون - دِ u رو - ح u کر - دی - پی - غا - مِ u دو - ست u دا - دی - -   نبینی که چون با هم آیند مور                               زشیران جنگی بر آرند شور نَ u بی - نی - کِ u چن - با - هَ u ما - ین - د u مور - فعولن / فعولن / فعولن / فَعَل   زِ u شی - را - نِ u جَن - گی - بَ u را - رَن - د u شور - -  بنشینم و صبر پیش گیرم                                        دنباله ی کار خویش گیرم   بِن - شی - نَ u م u صب - ر u پی - ش u گی - رو - مستفعلُ / فاعلاتُ / فع لن   دُن - با - لِ u یِ u کا - رِ u خی - ش u گی - رم - - گفتم این شرط آدمیت نیست                                مرغ تسبیح گوی و من خاموش گف - تَ u مین - شَر - طِ u آ - دَ u می - یَت - نیست - فاعلاتن / مفاعلن / فع لن   مر - غ u تس - بی - ح u گو - یُ u مَن - خا - موش - -  هرکه تأمل نکند در جواب                                     بیشتر آید سخنش  نا صواب هر - کِ u تَ u أم - مُل - نَ u کُ u نَد - دَر - جَ u واب - مفتعلن / مفتعلن / فاعلن   بی - ش u تَ u را - ید - سُ u خَ u نش - نا - صَ u واب - -  چند پرسی ز من چیستم من ؟                                       نیستم نیستم نیستم من چن - د u پر - سی - زِ u من - چی - س u تَم - من - فاعلن / فاعلن / فاعلن / فع   نی - س u تم u نی - س u تم u نی u س u تم - من u   خود آزمايي درس چهارم : ص 34 1- ارکان معادل اين هجاها را بنويسيد: —  u  —   —  (فاعلاتن)  , u —   —   (فعولن)  ,   —   —  u   —    ( مستفعلن) ,  - - -   (مفعولن ) ,    — u   u —   ( مفتعلن)   ,  u  —  —  —     ( مفاعیلن)    ،  u u —    (فعِلن)  ،   u — u  —   ( مفاعلن)  ،  —  (فع)    —   u —  u  ( فاعلاتُ)   ،   —  —   (فع لن)  ،  u  —   ( فَعل) ،   u —  — u  ( مفاعیلُ)  ،  — —  u u (مستفعلُ) 2- هجاهای اشعار خودآزمایی صص 9-28 را به منظو ترین صورت تقسیم کنید و ارکان معادل هرقسمت رازیرآن بنویسید .  باتوجه به آموخته های خود ، به آسانی می توانید اشعار موردنظر را تقطیع هجایی و سپس به طور منظم دسته بندی کنید تا ارکان معادل آن ها مشخص گردد . خود آزمايي درس پنجم : ص 42 1- منظور از اختيارات زباني چيست ؟ به اختیاراتی اطلاق می گرددکه بعضی از واژه ها در هر زبانی ممکن است تلفظ گوناگونی داشته باشند لذا شاعر اختیار دارد هر یک از آن تلفظ ها را به کار ببرد . 2- دو نوع اختیارات زبانی را تعریف کنید وبرای هریک مثالی بیاورید. اگر همزه در آغاز هجا باشد و قبل از آن صامت باشد ، می توان همزه را حذف کرد مثال : از آسمان و اَز اسمان  - خراب آباد و خراباباد      ب ) تغيير كميت مصوت ها     3– مصوت هاي کوتاه را در چه صورت مي توان کشيده تلفظ کرد و مصوت هاي بلند را در چه صورت کوتاه؟ پاسخ : اگر مصوت کوتاه در پايان کلمه باشد همچنين کسره ي اضافه و « و » عطف را مي توان کشيده تلفظ کرد و مصوت بلند « و » يا « ي » را اگر در پايان کلمه اي باشد و پس از آن، مصوت ديگري آمده باشد ، مي توان کوتاه تلفظ کرد .   4- مصوت بلند « ی » درچه صورت همیشه کوتاه است و مصوت بلند « و » در چه صورت همیشه بلند ؟ مصوت بلند « ی » درصورتی که در میان کلمه بسیط یا کلمه با پسوند یا پیشوند یا ضمیر متصل باشد ، حتما کوتاه تلفظ        می شود . مصوت بلند « و » در کلمات تک هجایی ، به استثناء کلمه « سو » در حالت اضافه ، همیشه بلند تلفظ می شود . 5- تقطيع مثال هاي زير به صورتي که بين دو هلال تقطيع شده است با کدام اختيارات شاعري مطابقت دارد؟ - نواي ني ( = U - - - )    اختيار زباني بلند تلفظ کردن مصوت کوتاه کسره ي اضافه در هجاي سوم               - تو گفتي ( = - - -)  : اختيار زباني بلند تلفظ کردن مصوت کوتاه در هجاي اول - بهانه = (u - - ) بلند تلفظ كردن مصوت كوتاه در هجاي آخر - بازي دهر = ( - u - u )  در هجاي دوم كوتاه تلفظ كردن مصوت بلند  تبصره « ب » ص 40      - درخت دوستي = ( u - - - u - )  در هجاي سوم بلند تلفظ كردن مصوت كوتاه      - سبوی آب = (u u—u ) اختبارات زبانی کوتاه نلفظ کردن مصوت بلند - شب و روز ( = - -  U ) در هجاي دوم  بلند تلفظ كردن مصوت كوتاه (  واو عطف  )   - جادويي = ( - u -  ) هجاي دوم كوتاه تلفظ كردن مصوت بلند  - تبصره ب ص 40                - دل پاك = ( u - - u )   در هجاي دوم بلند تلفظ كردن مصوت كوتاه    -  سوي من = ( u u- ) در هجاي اول  « و » در كلمات تك هجايي مثل سو در حال اضافه كوتاه مي شود . تبصره 1 ص 41 - سوي من : ( - u - )  هيچ گونه اختياري وجود ندارد .                                                                              - آري آنان = ( - u- - ) در هجاي دوم كوتاه تلفظ كردن مصوت بلند – تبصره ب ص 40    6- در مثال هاي زير هر جا همزه حذف شده مشخص كنيد . مردافكن = ( - - - ) حذف همزه                         تير انداز = ( - - - u )  حذف همزه خوش آواز = ( - - - u ) بدون حذف                  خوش آهنگ = ( u - - u ) حذف همزه از ايشان = ( u - - ) حذف همزه                         از ايشان = ( - - - ) بدون حذف  7- پس از تقطيع هجايي ابيات زير، هجاهاي معادل در دو مصراع يک بيت را مقايسه کنيد و اگر اختلافي هست تعيين کنيد از چه اختيارات زباني استفاده شده است؟ - چو خواهي که نامت بُوَد جاودان                           مکن نام نيک بزرگان نهان  چُ u خا - هی - کِ u نا - مت - بُ u ود - جا - وِ u دان - فعولن / فعولن / فعولن / فعل مَ u کن - نا - مِ u نی - کِ u- بَ u زر - گان - نَ u هان - درهجاي ششم مصراع دوم کسره ي اضافه بلند تلفظ شده است ( = بلند تلفظ کردن مصوت کوتاه )   -  باغبان گر چند روزی صحبت گل بایدش           برجفای خار هجران ، صبر بلبل بایدش با - غِ u بان - گَر - چَن - د u رو - زی - صح - بَ u ت u- گُل - با - یَ u دش - بر - جَ u فا - یِ u- خا - رِ u هج - ران - صَب - رِ u بُل - بُل - با - یَ u دش - فاعلاتن / فاعلاتن / فاعلاتن / فاعلن درهجای یازدهم مصراع اول و در هجای چهارم مصراع دوم کسره اضافه کشیده تلفظ شده است ( بلندتلفظ کردن مصوت کوتاه ) و در هجای چهارم مصراع دوم نیز از همین اختیار استفاده شده است .  -  چو تو خود کني اختر خويش را بد                 مدار از فلک چشم، نيک اختري را چُ u تُ u- خُد - کُ u نی - اخ - تَ u رِ u - خی - ش u را - بد - فعولن / فعولن / فعولن / فعولن مَ u دا - رز - فَ u لک - چش - م u نی - کخ - تَ u ری - را -   بلند تلفظ كردن مصوت كوتاه  ضمه در هجاي دوم مصراع اول- بلند تلفظ كردن مصوت كوتاه  کسره ي اضافه در هجاي هشتم مصراع اول - بلند تلفظ كردن مصوت كوتاه کسره ي اضافه در هجاي هشتم مصراع اول - حذف همزه از کلمه ي « از » در هجاي سوم مصراع دوم و از کلمه ي « اختر » در هجاي نهم مصراع دوم. - اگر تو ز آموختن سر نتایی                       بجوید سر تو همی سروری را ا u گر - تُ u- زِ u آ - مو - خ u تن - سَر - ن u تا - بی - فعولن / فعولن / فعولن / فعولن بِ u جو - ید - سَ u رِ u - تُ -u هَ u می - سر - و u ری - را -   در هجاي سوم مصراع اول بلند تلفظ كردن مصوت كوتاه  - در مصراع دوم هجاي  5 و6 ( ر ، تُ ) بلند تلفظ كردن مصوت كوتاه - همه برگ بودن همی ساختی                     به تدبیر رفتن نپرداختی هَ u مِ u - بر - گِ u بو - دن - هَ u می - سا - خ u تی - فعولن / فعولن / فعولن / فعل بِ u تَد - بی - رِ u رَف - تن - نَ u پر - دا - خ u تی - در مصراع اول هجاي دوم ( همه ) بلند تلفظ كردن مصوت كوتاه است .   -  شد موسوم سبزه و تماشا                              بر خیز و بیا به سوی صحرا شد - مُو - سِ u مِ u سَب - زِ u وُ u- ت u ما - شا - مفعولُ / مفاعلُن / فعولُن    بر - خی - زُ u بِ u یا - بِ u سو - یِ u صَح - را - در مصراع اول هجاي 7 بلند تلفظ كردن مصوت كوتاه  است . -  سوی چاره گشتم ز بیچارگی                   ندادم بدو سر به یکبارگی   سو -u ی u - چا - رِ u گش - تم - ز u بی - چا - رِ u گی - فعولن / فعولن / فعولن / فَعَل ن u دا - دم - بِ u دو - سر - بِ u یک - با - رِ u گی -   در مصراع اول هجاي اول « واو » در كلمه تك هجايي « سو » در حال اضافه كوتاه مي شود . بلند تلفظ کردن مصوت کوتاه کسری اضافه در هجای دوم مصراع اول . -   بباید هوس کردن از سر به در                 که دور هوس بازی آمد به سر ب u با - ید - هَ u وس - کر - دَ u نز - سر - بِ u در - فعولن / فعولن / فعولن / فَعَل کِ u دُو - رِ u- هَ u وس - با - زی u- یا - مَد - بِ u سَر -   حذف همزه در هجای هشتم مصراع اول . کشش کسره اضافه درذمصراع دوم ، هجای سوم . کوتاه تلفظ کردن مصوت بلند «ی» و حذف همزه در هجاهای هفتم و هشتم مصراع دوم . - به سبزه کجا تازه گردد دلم                     که سبزه بخواهد دمید از گلم بِ u سب - زِ u- کُ u جا - تا - زِ u گَر - دد - دِ u لم - فعولن / فعولن / فعولن / فَعَل کِ u سب - زِ u- بَِ u خا - هَد - دَ u می - دَز - گِ u لَم -   کشش مصوت کوتاه پایان کلمه «سبزه» در هجای سوم مصراع اول و دوم . حذف همزه در هجای نهم مصراع دوم . - تفرج کنان در هوا و هوس                             گذشتیم بر خاک بسیارکس تَ u فَر - رُج - کُ u نان - در - هَ u وا - وُ u - هَ u وس - فعولن / فعولن / فعولن / فَعَل گُ u ذَش - تی - م u بَر - خا - کِ u بِس - یا - ر u کس -   در مصراع اول هجاي نهم بلند تلفظ كردن مصوت كوتاه  است  ( واو بيان ضمه ) خود آزمايي درس ششم : ص 501- فرق اختيارات زباني و اختيارات وزني چيست؟ اختیارات زبانی ففط تسهیلاتی در تلفظ برای شاعر فراهم می سازد تا به ضرورت وزن از آن استفاده کند بی آنکه موجب تغییری در وزن شود اما اختیارات وزنی امکان تغییراتی کوچک در وزن را به شاعر می دهد . 2- سه نوع اختيار وزني را شرح دهيد . الف ) آوردن « فاعلاتن » به جای « فعلاتن » در اول وزن شعر. ب) آوردن یک هجای بلند در مقابل دو هجای کوتاه ، در میان مصراع ج ) جا به جا کردن یک هجای کوتاه و یک هجای بلند مجاور هم . 3-کلمات « که » ( = U ) و « کشت » ( = — U U ) در کجاي مصراع با کلمه ي « کش » ( = — ) برابر است؟  در پابان مصراع 4- در كجاي مصرع به جاي ( u u- - ) فعلاتن مي توان ( - u - - ) فاعلاتن آورد ؟   در اول وزن                        5- شاعر در کجاي مصراع مي تواند به جاي دو هجاي کوتاه يک هجاي بلند بياورد؟ در ميان مصراع، در اينجا اختيارات شاعري در دو هجاي ما قبل آخر بسيار رايج است و حتي در تمام مصراع هاي يک شعر ممکن است از آن استفاده شود. 6- در چه صورت شاعر مي تواند از قلب استفاده كند ؟  به ضرورت وزن 7- از اختيارات وزني كدام ها كاربرد زيادتري دارند ؟ به جاي فعلاتن ، فاعلاتن آوردن  8-ابيات زير را ابتدا تقطيع هجايي کنيد سپس هجاهاي معادل هم را دو مصراع هر بيت مقايسه نماييد و در صورت تفاوت، علت را با اختيارات زباني و وزني توجيه کنيد و سپس ابيات را تقطيع به ارکان نماييد سپس رکن معادل هر يک را زير آن بنويسيد؟ -  آمد نوروز هم از بامداد                         آمدنش فرخ و فرخنده باد آ - مد - نو - رو - ر u هَ u مَزَ - با - م  u داد - مفتعلن/ مفتعلن/ فاعلن  / بحر رجز مسدس مطوي محذوف    آ - مَ    دَ u u نش - فَر - رُ u خُ u فَر - خُن - دِ u باد - - اختيارات وزني : در هجاي دوم مصراع اول ابدال صورت گرفته يعني در تقطيع دو هجاي کوتاه معادل يک هجاي بلند مصراع ديگر قرار مي گيرد. - اختيار زباني : حذف همزه ي کلمه ي « مز » در هجاي هفتم مصراع اول - اختيار وزني : بلند بودن هجاي پايان مصراع ها چه كوتاه باشد چه كشيده   -   ای دیو سپید پای در بند                        ای گنبد گیتی ای دماوند ای - دی - وِ u سِ u پی - دِ u پا - ی u در  - بند - مفعول / مفاعلن / فعولن/ بحر هزج اخرب مقبوض محذوف   ای - گن - بَ u دِ u گی - تی U- ای - دَ u ما - وند - اختيار زباني : در مصراع اول هجاي 6 بلند تلفظ كردن مصوت كوتاه  است .  اختيار وزني : بلند بودن هجاي پايان مصراع ها چه كوتاه باشد چه كشيده -  تو قلب فسرده ی زمینی                                از درد ورم نموده یک چند تُ - u قل - بِ u فِ u سُر - دِ u یِ u - زَ u می  - نی - مفعول / مفاعلن / فعولن/ بحر هزج اخرب مقبوض محذوف   از - در - د u وَ u رم - نِ U مو - دَ u یک - چند - اختيار زباني : در مصراع اول هجاي اول و در مصراع دوم هجاي 6 بلند تلفظ كردن مصوت كوتاه  است .  اختيار وزني : بلند بودن هجاي پايان مصراع ها چه كوتاه باشد چه كشيده  در هجاي پاياني مصراع دوم -  نماند تیری در ترکش قضا که فلک                         سوی دلم به سر انگشت امتحان نگشود نَ u مان - د u تی - ری - در - تر - کِ u شِ  u قَ u ضا - کِ u فَ u لک -       سو u - یِ - u دِ u لم - ﺑ س  u u رَن - گُش - تِ u اِم - تِ u حان - نَ u گُ u شود - مفاعلن / فعلاتن / مفاعلن . فعلن اختيار وزني : در مصراع دوم هجاي اول « سو » در كلمات تك هجايي كوتاه مي شود . اختيار زباني : در مصراع دوم هجاي دوم 2 تلفظ كردن مصوت كوتاه ( كسره ) . در هجاي ششم  مصراع دوم امكان حذف همزه است . -  همه در خوردِ رأي و قيمت خويش                از تو خواهند و من تو را خواهم هَ u مِ u در - خُر - دِ u را - یُ u قِی - ﻣَ     ﺗِ u  u خیش - فعلاتن، مفاعلن، ،فَعلن       از u - تُ u خا - هَن - دُ u من - تُ u را - خا - هم - - اختيارات وزني :بلند آوردن هجاي پاياني مصراع اول و دوم چه كوتاه باشد چه كشيده   - اختيارات وزني : آوردن فاعلاتن به جاي فعلاتن در رکن اول شعر - اختيارات وزني : آوردن يک هجاي بلند در مقابل دو هجاي کوتاه، هجاي نهم مصراع دوم - اختيار زباني : در مصراع اول هجاي اول بلند تلفظ كردن مصوت كوتاه  است .  - بس بگرديد و بگردد روزگار                      دل به دنيا در نبندد هوشيار بَس - بِ u گَر - دی - دُ u - بِ u گَر - دَد - رو - ز u گار - فاعلاتن، فاعلاتن، فاعلن بحر رملمسدس محذوف     دِل - بِ u دُن - یا - دَر - نَ u بَن - دَد - هو - ش u یار - -اختيارات زباني :  بلند تلفظ كردن مصوت کوتاه ضمه، در هجاي پنجم مصراع اول -اختيارات وزني : بلند آوردن هجاهاي پايان هردو  مصراع چه كوتاه باشد چه كشيده -  ای که دستت می رسد کاری بکن                    پیش از آن کز تو نیاید هیچ کار اي - كِ u دس - تت - مي - رِ u سد - كا - ري - بِ u كن - فاعلاتن، فاعلاتن، فاعلن بحر رمل مسدس محذوف     پي - شَ u زان - كز - تُ u- نَ u يا - يد - هي - چِ u كار - اختيار زباني: 1- در مصراع دوم هجاي سوم ( زا ) امكان حذف همزه  2 - بلند تلفظ كردن مصوت کوتاه ضمه در هجاي ششم مصراع دوم .   خود آزمايي درس هفتم : ص 62 و 61   1- منظور از اوزان هم گروه چيست؟  اوزاني هستند که نظم هجاهاي کوتاه و بلند آن ها يکسان است. 2 - اشعار زير را ابتدا تقطيع هجايي كنيد و اگر از اختيار شاعري استفاده شده مشخص كنيد .    آن گاه هجاها را تقطيع به اركان كنيد . -  بضاعت نیاوردم الا امید                     خدایا ز عفو م مکن نا امید ب u ضا - عَت - نَ u یا - وَر - دَ u مِل - لا - اُ u مید - فعولن / فعولن / فعولن / فعل /   بحر متقارب مثمن محذوف   خُ u دا - یا - زِ u عَف - وَم - مَ u کن - نا - اُ u مید - اختیارات شاعری : اختيار زباني در مصراع اول هجاي هشتم ( مل ) امكان حذف همزه است .اختیار وزنی کشیده آوردن هجای آخر مصراع اول.         -  باران اشکم می دود وز ابرم آتش می جهد        باپختگان گوی این سخن سوزش نباشد خام را با - را - نِ u اش - کم - می - دَ u ود - وز - اب - ر u ما - تش - می - جَ u هد - با - پُخ - تِ u گان - گو - یین - سُ u خن - سو - زش   نَ u با - شد - خا - م u را -       مستفعلن / مستفعلن / مستفعلن / مستفعلن    بحر رجز مثمن سالم اختيار زباني : امكان حذف همزه در هجاي ششم مصراع دوم ( يي ) 2- :  بلند تلفظ كردن مصوت کوتاه فتحه، در هجاي 11 مصراع دوم - نسیم صبح را گفتم که با او جانبی داری                کز آن جانب که او باشد صبا عنبرشان آید نَ u سی - م u- صُب - ح u را - گف - تم - کِ u با - او - جا - نِ u بی - دا - ری - کَ u زان - جا - نب - کِ u او - با - شد - صَ u با - عَن - بر - فِ u شا - نا - ید -  مفاعيلن / مفاعيلن / مفاعيلن / مفاعيلن      بحر هزج مثمن سالم اختيار زباني : 1-  بلند تلفظ كردن مصوت کوتاه كسره، در هجاي 3 مصراع اول 2- امكان حذف همزه در هجاي دوم ( زا ) و هجاي 15 ( نا ) مصراع دوم - ای مسلمانان فغان زان نرگس جادو فریب          کاو به یک ره برد از من صبر و آرام و شکی ای - مُ u سَل - ما - نان - فَ u غان - زان - نر - گِ u سِ u- جا - دو - فَ u ریب - کو - بِ u یک - ره - بر - د u از - من - صب - رُ u آ - را - مُ -u ش u کی -     فاعلاتن/ فاعلاتن/ فاعلاتن/ فاعلن  بحررمل مثمن محذوف اختيار وزني : بلند آوردن هجاهاي پايان هردو  مصراع چه كوتاه باشد چه كشيده . زباني : بلند تلفظ كردن مصوت کوتاه 13 مصرع دوم  و هجاي 11 مصرع دوم 3– ابيات زير را تقطيع هجايي و تقطيع به ارکان کنيد؟ -  اگر مرد عشقي کم خويش گير                      و گرنه ره عافيت پيش گير اَ  u گر - مر - دِ u عِش - قی - ک u مِ - خی - ش u گیر -   وَ u گر - نَ u - رَ u هِ u - عا - فَ u یت - پی - ش u گیر - فعولن , فعولن , فعول , فعل    بحر متقارب مثمن محذوف 1- در هجاي هشتم مصراع اول از اختيار زباني، بلند تلفظ کردن مصوت کوتاه استفاده شده  2 - اختيار وزني : بلند آوردن هجاهاي پايان هردو  مصراع چه كوتاه باشد چه كشيده - به فريادم ز تو هر روز فرياد                      از اين فرياد روز افزونم اي دوست بِ  u فر - یا - دم - ز u تُ u- هر - رو - ز u فر - یاد -   اَ u زین - فر - یا - دِ u رو - زَف - زو - نَ u مِی - دوست -    مفاعيلن , مفاعيلن , فعولن  بحر هزج مسدس محذوف1- در هجاي ششم مصراع اول از اختيار زباني، بلند تلفظ کردن مصوت کوتاه استفاده شده. در هجاي دهم مصراع دوم حذف همزه2- اختيار وزني : بلند آوردن هجاهاي پايان هردو  مصراع چه كوتاه باشد چه كشيده                                            - سپردم به تو دل ندانسته بودم                    که تو بی وفا در جفا تا کجایی سِ u پر u - دم - بِ u تُ - دل - نَ u دا - نِس - تِ u بو - دم - کِ u تُ - بی - وَ u فا - در - جَ u فا - تا - کُ u جا - یی - فعولن / فعولن / فعولن / فعولن بحر متقارب مثمن سالم - زفراق چون ننالم من دل شکسته چون نی             که بسوخت بند بندم ز حرارت جدایی زِ u فِ u را - ق u چُن - نَ u نا - لم - مَ u نِ u دل - شِ u کَس - تِ u چُن - نی - کِ u بِ u سو - خْت u بَن - د u بَن - دَم - زِ u حَ u را - رَ u تِ -u جُ u دا - یی - فعلاتُ / فاعلاتن / فعلاتُ / فاعلاتن   بحر رمل مثمن مشكول -  دیشب گله ی زلفش با باد همی کردم             گفتا غلطی بگذر زین فکرت سودایی دی - شَب - گِ u لِ u یِ u - زُل - فش - با - با - د u هَ u می - کر - دم - گُف - تا - غَ u لَ u طی - بُگ - ذَر - زین - فِک - رَ u تِ u سو - دا - یی -   مفعولُ / مفاعيلن / مفعولُ / مفاعيلن   بحر هزج مثمن اخرب - بسی بگفت خداوند عقل و نشنیدم          که دل به غمزه ی خوبان مده که سنگ و سبوست بَ u سی - بِ u گُف - ت u خُ u دا - وَن - دِ u عَق - لُ u نَش - نی - دم - کِ u دِل - بِ u غَم - زِ u یِ u خو - بان - مَ u دِه - کِ u سَن - ﮔُ سَ u u بوست - مفاعلن / فعلاتن / مفاعلن / فَعِلن   بحر مثمن مجتث مخبون    در مصرع دوم هجاي 13 و 14 ( گُ ، سَ ) به جاي دو هجاي كوتاه يك هجاي بلند مي آيد . - ای خوب تر از لیلی بیم است که چون مجنون           عشق تو بگرداند در کوه و بیابانم ای - خو - ب u تَ u رَز - لِی - لی - بی - مس - ت u کِ u چُن - مَج - نون - عِش - قِ u - تُ u بِ u گر - دا - ند - دَر - کو - هُ u بِ u یا - با - نم -    مفعولُ / مفاعيلن / مفعولُ / مفاعيلن   بحر هزج مثمن اخر     - آه سعدي اثر کند در کوه                                      نکند در تو سنگدل اثري آ - هِ u سَع - دی - اَ u ثر - کُ u نَد - دَر - کوه - نَ u کُ u ند - دَر - تُ u سَن - گ u دِل - اَ  ثَ u u ری - فعلاتن / مفاعلن /  فعلن     بحر رمل مسدس مخبون محذوف   خودآزمايي درس نهم : ص 71   1- بیست بیت از بیست غزل متوالی کلیات سعدی را تقطیع هجایی و تقطیع به ارکان کنید و مشخص نمایید که آیا اوزان این غزل ها جزء اوزان پر کاربرد است ؟  به عهده دانش آموز .                                                                                    2-  وزن ابیات زير را پيدا کنيد و اگر دوري است مشخص کنيد و دليل دوري بودن آن را بيان نماييد.       - روی تو چون نوبهار جلوه گری می کند                     زلف تو چون روزگار پرده دری می کند رو - یِ u تُ u چُن - نو - بَ u هار - جِل - وِ u گَ u ری - می - کُ u نی - زل - فِ u تُ u چُن - رو - زِ u گار - پر - دِ u دَ u ری - می - کُ u نی - مفتعلن / فاعلن / مفتعلن / فاعلن   دلايل دوري بودن بيت :  الف ) - بعد از نيم مصراع هاي اول مکث ايجاد مي شود .   ب) - آخرين هجاي نيم مصراع اول مي تواند کشيده شده بيايد. اما در حکم هجاي بلند است مانند : هار، گار  ج ) - ارکان شعر متناوب اند. مفتعلن , فاعلن / / مفتعلن , فاعلن   د ) - هر نيم مصراع 7 هجا دارد، پس تعداد هجاهاي هر مصراع، زوج است.   - شعر من زان سوز ناک آمد که غم                       خاطر گوهر فشانم سوخته است شع - رِ u من - زان - سو - ز u نا - کا - مد - کِ u غم - خا - طِ u   رِ u - گو - هَر - فِ u شا - نم - سو - خُ u تَست - فاعلاتن / فاعلاتن / فاعلن      وزن شعر دوري نيست .زیرا ویژگی های چهار گانه وزن دوری را ندارد . -  از تو وفا نخیزد دانی که نیک دانم                      وز من جفا نیاید دانم که نیک دانی از - تُ -u وَ u فا - نَ u خی - زد - دا - نی - کِ u نی - ک u دا - نم - وز - من - جَ u فا - نَ u یا - ید - دا - نم - کِ u نی - ک u دا - نی - مستفعلن / فعولن //  مستفعلن / فعولن وزن شعر دوري است زيرا : الف )  -  بعد از نيم مصراع هاي اول مکث ايجاد مي شود . ب ) - ارکان شعر متناوب اند. مفتعلن , فاعلن / / مفتعلن , فاعلن ج ) - هر نيم مصراع 7 هجا دارد، پس تعداد هجاهاي هر مصراع، زوج است. - هرچند نمی سوزد بر من دل سنگینت            گویی دل من سنگی ست در چاه زنخدانت               هر - چن - د u نِ u می - سو - زد - بر - من - دِ u لِ u سن - گی - نت - گو - یی - دِ u لِ u من - سَن - گیست - دَر - چا - هِ u زَ u نَخ - دا - نت - مستفعلُ / مفعولن //  مستفعلُ / مفعولن وزن شعر دوري است زيرا : الف )  -  بعد از نيم مصراع هاي اول مکث ايجاد مي شود .  ب ) - ارکان شعر متناوب اند. مستفعلُ / فعولن //  مستفعلُ / فعولن                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                   ج )- هر نيم مصراع 7 هجا دارد، پس تعداد هجاهاي هر مصراع، زوج است. - چون است حال بستان ای باد نوبهاری         کز بلبلان برآمد فریاد بی قراری   چو - نَس - ت u حا - لِ u بُس - تان - ای - با - دِ u نُو - بَ u ها - ری - کز - بُل - بُ u لان - بَ u را - مد - فر - یا - دِ u بی - قَ u را - ری - مفعولُ / فاعلاتن / مفعولُ / فاعلاتن وزن شعر دوري است زيرا :  الف )  -  بعد از نيم مصراع هاي اول مکث ايجاد مي شود .  ب ) - ارکان شعر متناوب اند. مفعول / فاعلاتن // مفعول / فاعلاتن ج ) - هر نيم مصراع 7 هجا دارد، پس تعداد هجاهاي هر مصراع، زوج است. 3-  رباعي زير را تقطيع كنيد :  اين تمرين فقط براي مطالعه است و براي امتحان نيست . 4-  شعر هاي زير را که در وزن نيمايي سروده شده تقطيع كنيد . الف ) مي تراود مهتاب : فاعلاتُن / فع لن                                   مي درخشد شب تاب  : فاعلاتن / فَع لُن مانده پاي آبله از راه دراز : ما / دِ / پا / يا / بِ / لِ / از / را / هِ / دِ / راز          فاعلاتن / فعلاتن / فَعَلن بر دم دهكده مردي تنها : فاعلاتن / فعلاتن / فعلن        كوله بارش بر دوش : فاعلاتن / فعلن دست او بر در مي گويد با خود : / فعلاتن / فعلاتن      غم اين خفته ي چند : فاعلاتن / فعلن خواب در چشم ترم مي شكند : فاعلاتن / فَعَلاتُن / فعلن ب ) با تمام زود ها و دير ها ملول و قهر بود : فاعلاتُ / فاعلات / فاعلات / فَع ساعت بزرگ : فاعلات / فع    ساعت يگانه اي كه راست گويِ دهر بود : فاعِلاتُ / فاعلات / فاعلات / فاعِلُن ساعتي كه طرفه تيك و تاك او : فاعلات/ فاعلات / فاعلن  ضرب نبض شهر بود : فاعلات / فاعلن دنگ دنگ زنگ او بلند : فاعلات / فاعلات / فَع       بازويش دراز : فاعلات / فع تا فرودتر فرود :  فاعلات / فاعلن              تا فرازتر فراز : فاعلات / فاعِلُن پ) در آستان غروب : مُستَفعِلُن / فَعَلُن                                     بر آبگون به خاكستري گراييده : مستفعلن / فَعَلاتُن / مَفاعِلُن / فَع لُن    هزار زورق شوم و سياه مي گذرد : مفاعلن / فعلاتن / مفاعلن / فعلن                  نه آفتاب ، نه ماه : مستفعلن / فَعَلُن    بر آبدان سياه : مستفعلن / فَعَلُن                                          هزار زورق آوازه خوان شوم و سياه : مستفعلن / فعلاتن / مفاعلن / فعلن