ادبیات پارسی

پاسخ خودآزمايي ادبيات تخصصي سال چهارم ( قسمت نقد ادبي )

بخش چهارم : نقد ادبی

درس بيست و پنجم : تعاریف و انواع نقد ( 1 )

تعريف نقد و نقد ادبي : نقد در لغت به معني « جدا کردن دينار و درهم سره از ناسره و تميز دادن خوب از بد و بهين چيزي برگزيدن » است.

در اصطلاح ادب، تشخيص محاسن و معايب سخن و نشان دادن بد و خوب اثر ادبي است.

  اهميت و فايده ي نقد ادبي :

1. نقد ادبي امکان درک نکته هاي بديع و لطيف آثار را فراهم مي کند در نتيجه خواننده مي تواند از مطالعه ي آثار ادبي بهره و لذت ببرد.

2.  ارزش واقعي، آثار ادبي را آشکار مي کند و مشخص مي کند که رعايت چه قواعد و اصولي سبب شده تا اثري مورد قبول واقع شود و يا وجود چه عواملي سبب شده تا اثري مورد بي اعتنايي قرار گيرد.

3. نقد ادبي، مانع از آن مي شود که گزافه گويان و مدعيان دروغين بتوانند آثار بي ارزش خود را به جويندگان و طالبان هنر عرضه کنند.

4.نقد ادبي، وقتي مفيد خواهد بود و ارزش و اهميت دارد که دور از شايبه ي اغراض باشد.

5.نقد ادبي، گذشته از اين که سازنده و داراي اهميت فراوان است گاهي خود،نوعي آفرينش هنري نيز محسوب مي شود.

  حدود و امکان نقد ادبي :

نقد ادبي، بررسي همه جانبه و کامل يک اثر ادبي است. از اين دو اکتفا کردن به شکل ظاهري اثر يعني توجه به نقد لغوي کافي نيست و منتقد مي بايد به بحث در باب جوهر و معني و مضمون يک اثر ادبي نيز بپردازد ( نقد معني ) و هدف و غرض خاص شاعر يا نويسنده را باز گو کند.

  غالب مردم، ذوق را ملاک سنجش آثار ادبي دانسته اند و به همين دليل است که غالباً در ميان مردم در تعيين  بهترين شاعر يا نويسنده اختلاف هست.

  منتقد بايد با ديد و وجدان علمي و دور از هر نوع نظر شخص و با ميزان هاي منطقي و علمي به کار نقد و نقادي بپردازد و نقد خود را از هر نوع شايبه ي غرض دور نگه دارد که لازمه ي اين کار هم آن است که ابتدا آثاري که در ادبيات جهان در نزد اکثر مردم به عنوان اصلي و خالص و قابل قبول شناخته شده اند چنان که بايد معلوم شوند.

   کامل ترين نوع نقد آن است که بر کامل ترين شناخت و جامع ترين ديدها مبتني باشد.

انواع نقد يا مکتب هاي نقادي :

1. نقدهايي که مربوط به شکل ظاهر و صورت هاي عيني يک اثر ادبي است.مانند : نقد لغوي، نقد فني و نقد زيبايي شناسي.

2. نقدهايي که با محتوا و دورن مايه اثر ادبي ارتباط دارد.مانند : نقد اخلاقي، نقد تاريخي، نقد اجتماعي و نقد روان شناسي.

نقد لغوي :

بررسي و ارزيابي کاربرد زبان و اصول و قواعد آن در يک اثر ادبي است و مربوط به همه آثار ادبي است، چه نظم و چه نثر.

رعايت نکردن قواعد زبان نه تنها براي شاعران و نويسندگان درجه دوم عيب محسوب مي شود؛ بلکه براي شاعران و نويسندگان بزرگ نيز چنانچه « فايده بلاغي » نداشته باشد نقص است و ناروا.

کاربرد کلمه و خلق تعبيرات و ترکيبات زيبا و درست و خوش آهنگ و اين که هر کلمه در کجاي جمله قرار گيرد، از مواردي است که در نقد لغوي از آن بحث مي شود.

 از ديگر موارد مورد بحث در نقد لغوي : عدم استفاده از تعبيرات رايج قدما و تکيه بر تعبيرات کهنه و تکراري مي باشد، زيرا نويسنده و شاعر را از خلاقيت و ارائه احساس و انديشه تازه باز مي دارد – مسأله مترادفات است که گاه مايه ي اطاله ي کلام مي شود و منتقد بايد نشان دهد که تطويل در کجا زشت است و در کجا لازم مي نمايد – کاربرد ادات و دقت در آن و اشتقاق کلمات و معاني آنها نيز از مطالبي است که غالباً در نقد لغوي مورد بحث قرار مي گيرد.

- نقد فني :  بررسي چگونگي کاربرد فنون بلاغي در شعر و نثر و ميزان ارزش و اعتبار آنها است.

-  مباحث مورد بحث در نقد فني :  علم بلاغت، اعم از معاني، بيان و بديع در نقد فني صورت مي گيرد و منتقد بايد حدود و نحوه کاربرد و ارزش آن را تعيين کند.

مباحث بيان مانند : استعاره و تشبيه و مجاز که در واقع نشان دهنده قدرت خلاقيت شاعر و نويسنده است وقتي امتياز محسوب مي شود که واقعي و اصيل و هنرمندانه باشد نه اينکه از الگوهاي ساخته و پرداخته گذشتگان استفاده شده باشد.

-  ديگر موسيقي کلمه و کلام است :  اين موسيقي هم در شعر وجود دارد و هم در نثر. موسيقي کلام محصول دو عامل است : 1.کميت و ريتم  يعني ايقاع      2.هماهنگي حروف

کميت :  بلندي و کوتاهي هجاها و يا مدت زماني است که براي خواندن يک جمله ضرورت دارد.

ايقاع : عبارت است از واحدهاي متقارن و متکرر يک وزن. هم در نثر و هم در شعر زشتي و زيبايي يک نثر بستگي به ايقاع آن دارد. از اين روست که ناقدان براي نثر دو سبک قايل شده اند:

1.سبک متناوب : در اين نوع جمله ها بلند است.    2.سبک مقطع : در اين نوع جمله ها کوتاه است.

موضوع نوشته در کوتاهي و بلندي جمله ها تأثير دارد و شايد از اين نظر است که مثلاً سخن خطابي با سخن تقديري و بياني تفارت دارد.خاصيت آهنگين حروف و ترکيب و تلفيق کلمات، موسيقي خاصي در کلام ايجاد مي کند که غالباً در القاي معاني اهميت فراوان دارد.

خود آزمايي درس بيست وپنجم : ص 177

1. نقد ادبی چیست ؟

نقد ادبی بررسی همه جانبه ی یک اثر ادبی و تشخیص محاسن و معایب و نشان دادن آن ها با تأکید بر نقاط قوت آن است

2.آیا نقد ادبی ممکن است در عالم ادبیات موجد تحولی گردد ؟

آری ، نقد و نقادی هنر متعالی را رواج می دهد و محیط هنری سالمی به وجود می آورد ، با توجه به این نکته ، نقد ادبی        می تواند در تحول آثار ادبی بسیار مؤثر باشد.

3. به نظر شما در چه صورتی تقد ادبی مضر و گمراه کننده است ؟

اگر منتقد از آگاهی و بینش کافی برخوردار نباشد و یا در کار نقد ، غرض ورزی داشته باشد.

4.چه کسانی اهمیت  نقد ادبی را انکار کرده اند و چرا ؟

برخی از شعرا و نویسندگان  و نقد را حربه ی کسانی دانسته اند که خود ، توانایی آفرینش وخلق اثر ادبی را نداشته اند و به خاطر همین احساس عجز و ناتوانی ، به خرده گیری از دیگران پرداخته اند.

5. در باره ی فواید نقد ادبی و اهمیت آن مقاله ای بنویسید ؟ به عهده دانش آموز .

6. وظیفه منتقد در بررسی یک اثر ادبی چیست ؟

در باره جوهر و معنی و مضمون  یک اثر ادبی را بحث کند و هدف و غرض خاص شاعر یا نویسنده را بازگو کند.

7.آیا منتقد باید در بررسی یک اثر ادبی صرفاً به محتوای آن بپردازد یا آن که لازم است آن اثر را از لحاظ شکل ظاهر ،    زیبایی های لفظی و یا فن و تکنیک نیز مورد بررسی قرار دهد ؟خیر ، نقاد باید نقد لفظی ومحتوایی انجام دهد

8.چه میزان و محک واقعی برای ارزیابی و ابداعات ادبی در اختیار ماست ؟

میزان و محک واقعی برای ارزیابی آثار و ابداعات ادبی ، آثار والایی است که در نزد اکثر مردم به عنوان آثار اصلی وخالص و قابل قبول شناخته شده اند .

9.از انواع نقد ادبی کدام یک مربوط به شکل ظاهر اثر است و کدام یک با محتوا یا درون مایه ی اثر ارتباط دارد ؟

نقد لغوی ، فنی و زیبایی شناسی مربوط به شکل ظاهر و نقد اخلاقی ، اجتماعی وروان شناسی مربوط به محتواارتباط دارد.

10.کدام یک از انواع نقد از قدیم ترین ایام مورد توجه بوده و کدام یک از پدیده های دنیای جدید است ؟

قدیمی ( نقد لغوی ،نقد فنی ونقد اخلاقی ) و دنیای جدید ( نقد اجتماعی و نقد روان شناسی ) .

11. منظور از نقد لغوی چیست ؟

بررسی و ارزیابی کاربرد زبان و اصول و قواعد آن در یک اثر ادبی است مثلاً بررسی مترادفات و رعایت یا عدم ایجاز و اطناب و میزان خلق تعبیرات و ترکیبات تازه و خوش آهنگ ، در حوزه ی این نوع نقد است .

12. در نقد لغوی غیر از خلق تعبیرات و ترکیبات زیبا چه نکات دیگری باید مورد توجه قرار گیرد ؟ بررسی نحوه ی کاربرد کلمات ، رعایت یا عدم رعایت قواعد دستوری و ارزیابی آن ، عدم استفاده از کلمات کهنه و بررسی مترادفات .

13. در میان شاعران قدیم یا جدید  به  عقید ه شما کدام یک بیشتر به خلق تعبیرات  و  ترکیبات زیبا  و خوش آهنگ توجه داشته اند ؟ فردوسی ، منوچهری ، مولوی ، حافظ ، نیما ، بهار صائب .

14.منظور از نقد فنی چیست ؟ بررسی چگونگی کاربرد فنون بلاغت در شعر و نثر و میزان ارزش و اعتبار آن هاست .

15. نقد فنی در ادب عربی و فارسی به وسیله چه کسانی رواج می یابد و چه کتاب هایی در این باره نوشته شده است ؟

درادب عربی : « نقدالشعر فی البدیع و نقد النثر » اثر قدامة بن حعفر - « معانی الادب » اثر ابو هلال عسگری - « اسرار البلاغه ودلائل الاعجاز » اثر عبدالقاهر جرجانی .

در ادب فارسی : « حدائق السحر فی دقائق الشعر » اثر رشید وطواط - « المعجم فی معاییر اشعار العجم » اثر شمس قیس رازی –« ترجمان البلاغه » اثر محمد بن عمر رادویانی .

16. چه عواملی موسیقی کلام را به وجود می آورد ؟ کمیّت و ریتم ( ایقاع ) و هماهنگی حروف .

درس بيست و ششم: تعاریف و انواع نقد (2 )

نقد زيبايي شناسي : بررسي جوهر هنر، به دور از محتواي خاص آن است. ريشه و اساس اين شيوه ي نقادي را در اروپا مي توان در نظريه هاي « کالريج » انگليسي و « ادگار آلن پو » آمريکايي جست و جو کرد.

آلن پو، هنر را از جنبه ي زيبايي شناسي آن نگاه مي کند و فکر خلاق را در قلمرو هنر امري بيگانه مي شمارد.

مکتب ادبي « پارناس » يا « هنر براي هنر » نيز در فرانسه نوعي بيان و توجيه نقد زيبايي شناسي ادبي است. آنچه در اين مکتب اهميت دارد خاصه در مورد شعر عبارت است از کمال شکل، چه از لحاظ بيان باشد و چه از جهت انتخاب کلمات و نيز توجه نکردن به آرمان و هدف.

نقد اخلاقي :  نقد اخلاقي که در آن ارزش هاي اخلاقي را اصل و ملاک نقادي شمرده اند شايد از قديمي ترين شيوه هاي نقد ادبي است.افلاطون در شعر و درام به تأثير اخلاقي و اجتماعي اثر توجه مي کند.ارسطو نيز معتقد است که هدف شعر، خاصه تراژدي بايد تصفيه و تزکيه نفس باشد.در اروپا، اهل کليسا در قرون وسطي شعر را به واسطه ي آن که در خدمت اخلاق نبوده است، غذاي شيطان و مايه ي فساد و ظلالت مي دانند.

نقد اجتماعي : عبارت است از نشان دادن ارتباط ادبيات با جامعه و تأثير جامعه در ادبيات و همچنين تأثير ادبيات در جامعه.

« ميپوليت تن » از منتقدان مشهور نقد اجتماعي و ادبيات را محصول سه عامل مي داند :

1. زمان           2.محيط اجتماعي                   3.نژاد

آثار شاعران زير را مي توان با شيوه ي نقد اجتماعي نقد کرد :

فردوسي، مولوي، سنايي و عطار که هر کدام به طرح مشکلات اجتماعي و اخلاقي زمان خود پرداخته اند.

نقد اجتماعي در دوره بيداري يعني از اوان مشروطيت چه در شعر و چه در نثر رواج مي يابد. از شاعران و نويسندگان معروف اين دوره مي توان به اديب الممالک فراهاني، علي اکبر دهخدا، ملک الشعراي بهار، زين العابدين مراغه اي و ... اشاره کرد. امروزه غالباً شعر و داستان و نمايشنامه را از ديدگاه نقد اجتماعي مورد بررسي قرار مي دهند و آن را از معتبرترين انواع نقد به شمار مي آورند.

نقد تاريخي :  اگر منتقدي براي تحليل يک اثر ادبي، حوادث يا امور مربوط به تاريخ را مورد بررسي قرار دهد و به بحث درباب حيات شاعر و معامران او و يا روابط او با هم عمران و يا احياناً به تحقيق در باب اسناد و مدارک و چند و چوني صحت و سقم نسخه يا نسخ کتاب و چگونگي وجود تحريف و تصحيف وتحصيح اثر و جستجو و جوي اشارات و حوادث تاريخي و          به بحث هايي از اين قبيل بپردازد به نقد تاريخي پرداخته است.

« نقد تاريخي در واقع وسيله ي تحقيق در تاريخ ادبيات محسوب مي شود. »

نقد روان شناسي :  در اين شيوه، نقاد  سعي مي کند جريان باطني و احوال دروني شاعر و نويسنده را ادراک و بيان نمايد و قدرت و استعداد هنري و ذوق و قريحه ي او را بسنجد و نيروي عواطف و تخيلات وي را تعيين نمايد و از اين راه تأثيري را که محيط و جامعه و سنت ها و مواريث در تکوين اين جريان ها دارند مطالعه کند.بررسي روان شناسانه از قديم ترين ايام به ويژه در درام و قصه مورد توجه بوده است و در اروپا کساني مانند :  راسين، شکسپير، ايپسن، مترلينگ و داستايو سکي بدان پرداخته اند.

خود آزمايي دس بيست و ششم : ص 184

1. اساساً نقد زیبایی شناسی را در نظریه چه کسانی می توان پیدا کرد ؟ کالریج انگلیسی و ادگار آلن پور آمریکایی .

2.نظریۀ « پارناسین » در بارۀ هنر چیست ؟

هنر ، خلق زیبایی است ، تنها هدف یک اثر هنری است از این رو هنر یک پدیده ی مستقل است و به خودی خود ، هدف است.

3.« عزرا پوند » در باره ی شعر چه نظری ابراز داشته است ؟شعرتنها عبارت از الهام نیست بلکه بیشتر نوعی حرفه و صنعت است که شاعر باید در آن ابزار کار خود را به درستی به کار بیندازد.

4. « تی . اس . الیوت » در نقد شعر چه نظر خاصی دارد ؟

او معتقد است که شاعر در سرودن شعر از هیجانات و شخصیت خود بیرون آمده است ، از این رو منتقد باید تنها به مطالعه ی دقیق خود شعر بپردازد و از بررسی حقایق زندگی شاعران صرف نظر کند .

5. « هنر محض » چیست ؟ آیا می توانیم در شعر فارسی نمونه ای از هنر محض پیدا کنیم ؟

منظور از هنر محض این است که هدف شاعر یا نویسنده باید این باشد که یک اثر هنری و زییا خلق کند نه از هنر به عنوان وسیله ای برای بیان اندیشه و احساس خود استفاده کند . مثل شعر منوچهری « گویی بطّ سفید جامه به صابون زده است ».

6.« ایماژ » را تعریف کنید و خصوصیات آن را بنویسید .

به معنی تصوبر است و ایماژیسم به معنی نهضت تصویر گرایی است . از خصوصیات این مکتب این است که شاعر « به زبان ساده و محاوره ای گرایش دارد » ، « در انتخاب هر موضوعی که توجه او را جلب کرده ، آزاد است » ، « از اوزان تازه و ابداعی بهره می برد » ، « به تصویر سازی و استفاده از تشبیه و استعاره مجاز و کنایه ، گرایش فراوان دارد

7.افلاطون در باب شعر چه می گوید ؟

افلاطون شعر را طرد و انکار می کند زیرا معتقد است که شعر ممکن است باعث فساد اخلاق جوانان شود ، از این رو شاعران به جز شاعران اندرزگو- در مدینه فاضله ی وی جایی ندارند .

8. نویسندگان و فلاسفه اروپایی میان اخلاق و هنر چه روابطی می جستند ؟ نویسندگان و فلاسفه ی اروپایی از جمله دیدرو ، دکتر جانسون و تولستوی ، هنر را در صورتی ارزشمند می دانند که در خدمت ارزش های اخلاقی باشد ، عشق و علاقه به تقوی و دینداری را تقویت کند و انسان را از زشتی و نابکاری بیزار کند .

9.آیا در ایران نقد اخلاقی وجود داشته است ؟

نقد اخلاقی در گذشته ی ایران به طور مستقل وجود نداشته و دوره ی خاصی را به خود اختصاص نداده ، اما منتقدان غالباً به ضرورت رعایت اخلاق و دین اشاره کرده اند.

10.کدام يك از شاعران ایرانی بیش تر به اخلاق و فضیلت های اخلاقی توجه داشته اند ؟

 فردوسی ، ناصر خسرو ، نظامی ، سعدی .... .

11.آیا شاعران دوره های جدیدتر به نقد اخلاقی گرایش نشان داده اند ؟به دلیل وجود زمینه های سیاسی ، اجتماعی و دینی ، شاعران دوره های جدیدتر در ایران به مسائل اخلاقی توجه و گرایش شدیدی نشان داده اند .

12. دیوان پروین اعتصامی را از دیدگاه نقد اخلاقی مورد بررسی قرار دهید و مقاله ای در باب آن بنویسید .به عهده دانش آموز

13. عقیده ی « هیپولیت تِن » در باب ادبیات چیست ؟وی ادبیات را محصول سه عامل « زمان ، محیط اجتماعی و نژاد »می داند .

14.در اروپا ، گذشته از « تِن » چه کسانی در باب ادبیات و اجتماع نظریه ی تازه ای ابراز داشته اند ؟

« گئو رگ کایزر » و « برتولت برشت » از آلمان » و « ژان پل سارتر » و « آلبر کامو » از فرانسه .

15. نظر « ژان پل سارتر » در باب ادبیات چیست ؟

ژان پل سارتر در برابر استبدادو ابتذال حاکم بر جامعه ، برای ادبیات مسئولیت و تعهد اجتماعی قائل است .

16.آیا شاعران قدیم ایرانی تحت تاثیر زندگی اجتماعی بوده اند ، وجریانات اجتماعی در شعرشان تأثبر داشته است ؟

آری ، اوضاع و جریانات اجتماعی در شعر شاعران قدبم ایران ، مانند فردوسی ، مولوی ، سنایی ، عطار ، ناصر خسرو ، حافظ و خیام انعکاس روشنی دارد .

17. در دوره ی مشروطه یا بعد از آن در ایران چه کسانی هدف ادبیات را در مسائل اجتماعی می جستند ؟

از میان شاعران : ادیب الممالک فراهانی ، نسیم شمال ، میرزاده ی عشقی ، ملک الشعرا بهار وعلی اکبر دهخدا.

ازمیان نویسندگان : میرزا ملکم خان ، میرزا آقاخان کرمانی ، زین العابدین مراغه ای و عبدالرحیم طالبوت .

18. چرا نقد تاریخی به تنهایی قادر به درک و تحلیل واقعی یک شاهکار ادبی نیست ؟

زیرا در نقد تاریخی معمولاً به یک اثر به عنوان یک پدیده ی ذوقی و هنری کم تر توجه می شود ، ضمن آن که یک شاهکار ادبی غالباً از محیط و اجتماع خود فراتر است و چه بسا محصول جذبه و الهام باشد ،

19. شناخت زمان ومکان خاص و یا زندگی واقعی شاعر یا نویسنده برای درک یا لذت بردن از یک اثرادبی تاچه حدلازم است؟ نقش چندانی ندارد ، زیرا نقد تاریخی قادر نیست ارزش هنری اثر را درک و تحلیل کند .

20. در نقد تاریخی چه تحقیقات و شناخت هایی باید صورت گیرد ؟

در نقد تاریخی درست و کامل یک اثر ، باید « گذشته ی آن اثر ونیز عصری که پدید آورنده ی آن اثر است ، به خوبی شناخته شود » و « آرمان ها و آرزوهایی که در آن روزگار تجلیلتی داشته است ، ادراک شود » و « تأثیر آن اثر در آثار پس از خود مورد بررسی قرار گیرد » و « علاوه بر اثر مورد نظر ، سایر آثار آن شاعر یا نویسنده نیز مورد مطالعه و بررسی قرار گیرد . »

21. به عقیده شما شرح حال و بررسی تاریخی احوال شاعران تا چه حد برای درک یک اثر ادبی مفید است ؟

سبب می شود که خواننده شناخت بهتری از آثار شاعران پیدا کند اما این آگاهی  به تنهایی برای درک کامل ارزش های یک اثر ادبی کافی نیست .

22.آیا غزلیات حافظ را می توان بدون شناخت محیط اجتماعی و احوال تاریخی خاص به خوبی درک کرد ؟

خیر ، زیرا حوادث اجتماعی ، سیاسی و وضغیت اخلاقی و دینی آن روزگار در شعر حافظ منعکس شد .

23.چرا منتقدان ، نقد روان شناسی را کلید دیگر اقسام نقد می دانند ؟

زیرا از نظر منتقدان روان شناسی ، این نوع نقد در حقیقت روان شناسی ِ شاعر و نویسنده است و تنها به کمک این نوع نقد است که عواطف و احساسات و اندیشه های هنرمند و گرایش های روانی حاکم بر عصر هنرمند شناخته می شود .

24. هدف اساسی نقد روان شناسی در شناخت و بررسی آثار ادبی چیست ؟

شناسایی احوال باطنی شاعر و نویسنده ، سنجش قدرت و استعداد هنری و ذوق و قریحه و عواطف و تخیلات هنرمند و مطالعه نحوه و میزان تأثیر جریانات محیطی در پیدایش اثر .

25.آیا توجه به احوال روحی و نفسانی اشخاص در آثار ادبی و جست وجو در زوایای روح انسان در ادبیات ، یک پدیده کاملاً تازه است ؟خیر ، این توجه و جست و جو به ویژه در درام و قضّه از قدیم ترین ایام وجود داشته است .

درس بيست و هقتم : تحليل آثار مهم نظم و نثر فارسي

الف ) نظم

- مثنوي مولوي :

جلال الدين محمد صاحب کتاب عظيم مثنوي معنوي در حدود 604 هجري در بلخ متولد شد. در کودکي به اتفاق پدر به قونيه مي رود و در آن جا، رحل اقامت مي افکند. اما در سال 642 وقتي شمس تبريزي به قونيه مي آيد و با او برخورد مي کند، انقلابي در روح او به وجود مي آيد و به کلي دگرگون مي شود. بعد از غيبت شمس، صلاح الدين زرکوب دل مولانا را         مي ربايد و پس از او حسام الدين چلپي. شيفتگي به همين حسام الدين است که باعث خلق مثنوي کبير بزرگ ترين اثر عرفاني و انساني مي شود. مثنوي معنوي در شش دفتر سروده شده و در حدود بيست و شش هزار بيت است.

مثنوي را قرآن عجم گفته اند، زيرا در اين کتاب نزديک 745 حديث نبوي تفسير شده و 528 آيه از آيات قرآن به طريق اشاره يا به تصريح در آن آمده است. مبناي اين کتاب بر حکايت و تمثيل است، حکايت هايي به شيوه داستان در داستان.

مثنوي با داستان « ني » آغاز مي شود « ني » در واقع روح سرگشته و حيران اوست که از اصل خود جدا مانده و آرزوي بازگشت بدان اصل را دارد و ناله ي او ناله ي روحي سرگردان و جوياي اصل است.

علاوه بر دو منبع اصلي قرآن و حديث مولوي در داستان هاي مثنوي از کتاب هاي ديگري مانند کليله و دمنه، آثار سنايي و عطار و نظامي و حتي از زبان عوام بهره جسته است.مولوي در مثنوي زبان اديبانه به کار نمي گيرد و از آن دوري مي گزيند و حتي قافيه پردازي را مانع فکر و انديشه ي خود مي داند.آنچه در شعر مولوي اهميت و جلوه دارد فکر و معنويت و عشق است.

در مثنوي طبيعت جلوه گاه خداست .  در سراسر کاينات جز خدا هيچ نيست و انسان نيز همه جا با طبيعت با اشياء و کاينات    مي آميزد و اتحاد و اتصال مي يابد.

خود آزمايي درس بيست و هفتم : ص 190

1.چه عاملی باعث دگرگون شدن مولوی می شود ؟آشنایی با شمش تبريزي و علاقه به وي

2. بعد از شمش تبریزی چه کسانی مرشدمولوی بودند ؟صلاح الدین زرکوب و حسام الدین

3.حقیقت از نظر مولوی چیست و وی چگونه بدان می رسد ؟

وصول به حقیقت هدف نهایی انسان است وتنها وسیله رسیدن به آن کنار گذاشتن جسم و فدا کردن خود است .

4.به طور خلاصه بنویسید که مولوی در مثنوی چه می خواهد بگوید؟ مثنوی جلوگاه انسان و طبیعت است و طبیعت جلو گاه خدا است در سر اسر هستی جز خدا هیچ نیست و انسان با طبیعت در می آمیزد تا به وصول حقیقت از طریق عشق برسد .

5.خصوصیات کدام سبک را می توان در آثار مولوی دید ؟

 سبك عراقی چون در آن تلمیح به آیات و حدیث شده و لغات عربی زیاد است .

  درس بيست و هشتم : تحليل آثار مهم نظم و نثر فارسي   

ب) نثر

قابوس نامه:قابوس نامه از آثار مهم منثور اواخر قرن پنجم و از بهترين نمونه هاي نثر مرسل به شمار مي رود. نويسنده اين کتاب   « امير عنصرالمعالي کيکاووس بن اسکندربن قابوس و شمگير » از امرا و شاهزادگان خاندان زياري است.

عنصر المعالي اين کتاب را خطاب  به  فرزندش گيلان شاه نوشته  و ظاهراً مقصدش آن بوده که  فرزندش را  از  علوم  و  فنون مختلف و آداب و رسوم گوناگون که در آن زمان وجود داشته و دانستن آنها را براي فرزند لازم مي دانسته آگاه کند.

نام اصلي کتاب « نصيحت نامه » است و قابوس نامه اسمي است که بعداً به مناسبت شهرت جدش قابوس بن وشمگير بر روي آن کتاب گذاشته اند. اين کتاب داراي 44 باب است در انواع فنون و علوم و آيين ها  و سنت ها.  شيوه  عنصرالمعالي  در اين کتاب در هر  باب  چنان  است که  ابتدا خطاب به پسر خود  به تعريف يا توصيف  موضوع مورد  نظر  مي پردازد  و در باب آن  سخن مي گويد، سپس براي توضيح بيشتر و روشنگري مطلب حکايت هايي نقل مي کند.

نثر قابوس نامه:

1.نثر قابوس نامه، ساده و روان و خوش آهنگ است.

2.جمله ها کوتاهند.

3.لغات و اصطلاحات فارسي در آن بسيار فراوان است.

4.لغات عربي در آن بسيار کم است و اين مقدار اندک نيز از نوع واژه هاي معمولي و رايج است.

5. به دليل محتواي کتاب، اصطلاحات مربوط به علوم مختلف زمان در آن وجود دارد.

6. نويسنده به دليل ذوق شاعري، اشعاري را که خود سروده در جاي مناسب همراه با نثر آورده است.

خود آزمايي درس بيست و هشتم : ص 195

1. خصوصیات نثر قابوس نامه را از نمونه هایی که خواندید استخراج کنید ؟

سادگی لغات –کوتاهی جملات – بکار گرفتن شعر – استفاده از تمثیل

2. متن درس « جواني » قابوس نامه را كه بيش تر خوانده ايد ، از ديد نقد لغوي بررسي كنيد .

به عهده ي دانش آموزان .